prednisolon (prednison)
Begrippen
De begrippen Prednison en Prednisolon worden in de praktijk vaak door elkaar gebruikt. Weest u dus niet verbaasd als uw arts het over prednison heeft terwijl hij prednisolon voorschrijft. Dat komt omdat de werking van beide producten in feite hetzelfde is. Prednison zelf is een niet-werkzame stof die pas in het lichaam door de lever wordt omgezet in de werkzame stof prednisolon. Deze omzetting gaat zo snel en volledig dat het voor de werkzaamheid geen verschil maakt welke van de twee u gebruikt. Omdat prednisolon de werkzame stof is zullen we die naam hier verder gebruiken.
Inleiding
Prednison en prednisolon horen tot de bekendste synthetische bijnierschorshormonen. Deze worden ook wel corticosteroïden genoemd. Die naam is afgeleid van het hormoon cortisol, het in het lichaam door de schors van de bijnier geproduceerde natuurlijke hormoon. Het Latijnse woord voor schors is cortex. Vandaar de naam. Op elk van beide nieren ligt een bijnier als een soort kapje. De bijnier is een klier ter grootte van een vingerhoed en heeft niets te maken met de productie van urine.
Cortisol vervult een aantal belangrijke functies in ons lichaam. Het helpt de bloeddruk op peil te houden en hart- en bloedvatfuncties te regelen. Het remt een eenmaal op gang gekomen ontstekingsreactie van ons afweersysteem, en het regelt de verwerking van eiwitten, koolhydraten en vetten in ons lichaam. Kortom, cortisol is van belang voor de regulatie van onze afweer en stofwisseling. Bovendien speelt het een belangrijke rol in het lichaam om adequaat op allerlei vormen van stress te reageren.
Werking, toediening en bijwerkingen
-
Werking
Bij de behandeling van systeemvasculitis is van belang dat corticosteroïden ontstekingen remmen. Bij het remmen van ontstekingen door corticosteroïden maakt het niet uit of die ontstekingen ontstaan zijn door micro-organismen, door een allergische reactie of door een auto-immuunreactie. Corticosteroïden kunnen dan ook worden ingezet bij de bestrijding van systeemvasculitis, waar de wanden van bloedvaten ontstoken zijn als gevolg van een auto-immuunreactie.
Corticosteroïden onderdrukken die ontstekingsreactie, echter zonder de oorzaak van de ontstekingsreactie weg te nemen. Corticosteroïden werken op de ontstekingsreactie snel, kort en alleen zolang ze gegeven worden. Cyclofosfamide en andere middelen zoals azathioprine waarmee corticosteroïden worden gecombineerd bij de behandeling van systeemvasculitis zijn bedoeld om de achterliggende processen die de ontstekingsreactie op gang brengen te bestrijden. Deze middelen werken traag en de effecten kunnen lang aanhouden ook na stoppen ervan.
-
Toediening
Prednisolon is in twee vormen verkrijgbaar, als tabletten in verschillende sterkten en als poeder dat opgelost kan worden voor injectie. Bij vasculitis worden meestal tabletten voorgeschreven. In de eerste weken kan de dosering erg hoog zijn, dat is nodig om grip te krijgen op de ziekte. Prednisolon wordt vaak in combinatie gegeven met medicijnen die het afweersysteem onderdrukken zoals bijvoorbeeld rituximab, cyclofosfamide, azathioprine of methotrexaat.
-
Bijwerkingen
Vooral omdat prednisolon langdurig in een hoge dosering wordt toegediend, kan het tot een groot aantal bijwerkingen leiden.
Een aantal van deze mogelijke bijwerkingen wordt hieronder beschreven.
Botten
Eén van de ernstigste risico's van het langer gebruik van prednisolon is osteoporose. Hierbij wordt het bot poreuzer door afbraak van boteiwit gecombineerd met kalkverlies van het bot. Het gevolg is dat er gemakkelijk iets breekt. Kwetsbare plekken zijn dan meestal de heupen en polsen. Ook kan een wervel breken of langzaam inzakken, waardoor rugklachten ontstaan.
Het hoogste risico, ook zonder het gebruik van prednisolon, voor het krijgen van osteoporose hebben vrouwen na de overgang. Ook vrouwen die nog niet in de overgang zijn en mannen kunnen osteoporose krijgen, zeker wanneer er sprake is van het gebruik van prednisolon. Andere factoren die, los van gebruik van prednisolon, osteoporose bevorderen zijn de aanwezigheid van familiaire aanleg voor osteoporose, weinig lichamelijke activiteit, roken, ruim alcohol gebruik en weinig calcium en vitamine D in de voeding.
Over het algemeen is de kans op osteoporose door prednisolon gebruik duidelijk aanwezig als gedurende 3 maanden of langer tenminste 7,5 mg prednisolon per dag wordt gebruikt. Het is duidelijk dat het risico van osteoporose toe- of afneemt met de aan- of afwezigheid van (meerdere) andere risicofactoren voor osteoporose.
Het is alleen in bijzondere gevallen zinnig om de botdichtheid te laten meten (dit kan met een speciaal röntgenapparaat), omdat dit zelden de beslissing om maatregelen tegen osteoporose te nemen zal beïnvloeden. Veel mensen zullen van hun arts calciumtabletten of vitamine D voorgeschreven krijgen om de ontkalking van het bot zoveel mogelijk te¬gen te gaan. Ook kan het wenselijk zijn om geslachtshormonen te geven, met name bij vrouwen rond of na de overgang.
Bij een zeer hoog risico of wanneer reeds osteoporose aanwezig is,kunnen nog andere medicijnen worden gegeven, de zogenaamde bifosfonaten (bijvoorbeeld Fosamax). Zelf kan men zorgen voor: zo veel mogelijk beweging, stoppen met roken, alcoholgebruik beperken, zorgen voor een kalkrijk dieet, voldoende buiten in de zon zijn of extra vitamine D slikken (alleen in overleg met de behandelend arts!). Pas wel op dat op bijsluiters van de andere medicijnen die gebruikt worden, niet staat dat zon juist moet worden gemeden (zoals bij co-trimoxazol).
Spieren
De spieren van met name de bovenbenen kunnen verzwakken. Ook de spieren in de bovenarmen kunnen zwakker worden waardoor het moeilijker wordt om dingen op te tillen. De mate waarin deze spierzwakte optreedt varieert sterk van persoon tot persoon.
Het eerst wordt de spierzwakte bemerkt doordat er moeite ontstaat bij het opstaan uit zittende houding. Ook traplopen (met name de trap op) kan door zwakke bovenspieren sterk worden bemoeilijkt. Bij de meeste patiënten blijft het bij deze klachten. In meer extreme gevallen kan de zwakte van met name de benen leiden tot vallen, bijvoorbeeld al bij een kleine oneffenheid in de weg, omdat ze gauw door de knieën zakken. Door de verzwakte armspieren, kunnen ze zich daarmee ook slechter opvangen. Dit veroorzaakt bij een val meer letsel dan normaal het geval zou zijn.Na het verlagen en stoppen met prednisolon verminderen de klachten sterk en kunnen zelfs helemaal verdwijnen. Dit kan echter tot meerdere maanden na het staken duren. Wanneer de kracht in de spieren bij het herstel achterblijft, kan gerichte training onder leiding van bijvoorbeeld een fysiotherapeut zinvol zijn.
Pezen
Door verzwakking van pezen kan daar soms een breuk optreden. Een voorbeeld is de achillespees die een enkele keer kan knappen.
Vochthuishouding
De vochthuishouding in het lichaam kan ver¬stoord raken. Prednisolon stimuleert de nieren om minder zout uit te scheiden. Dit kan leiden tot een hogere bloeddruk en tot oedeem dat zich voornamelijk uit door vochtophoping in de benen. Deze effecten op de vochthuishouding zijn duidelijk afhankelijk van de dosis en ze verminderen dan ook bij het terugbrengen van de dosering prednisolon.
Huidproblemen
Er kunnen verschijnselen aan de huid optreden zoals:
- langzaam genezende wondjes;
- dunne broze huid;
- makkelijk optreden van bloedinkjes in de huid;
- verhoogde transpiratie;
- rode uitslag, vaak in de vorm van puistjes die sterk op jeugdpuistjes lijken;
- brandend en tintelend gevoel tussen de geslachtsorganen en de anus, dit treedt eigenlijk alleen op bij snelle toediening van grote hoeveelheden middels injectie.
Hersendruk
Bij een enkele patiënt kan de druk binnen de schedel toenemen door verhoogde productie van hersenvocht. Daardoor kunnen hoofdpijn en duizeligheid ontstaan als mede onwillekeurige spierbewegingen. Deze bijwerking is zeldzaam en reageert op het verminderen van de dosering.
Ogen
De druk in de oogbol kan verhoogd raken (glaucoom) doordat de circulatie van vloeistof in het oog wordt belemmerd. Hierdoor neemt het gezichtsvermogen af, vooral bij fel licht. De verhoging van de oogboldruk kan optreden vanaf het moment dat men prednisolon gaat innemen.
De ooglens kan slechter gaan functioneren doordat het vochtgehalte in lens verandert. De lens wordt hierdoor wat boller wat kan leiden tot minder scherp zien. Dit verdwijnt weer wanneer de prednisolon wordt gestopt. Het is daarom onverstandig om de sterkte van een eventueel noodzakelijke bril te laten opmeten als men (veel) prednisolon gebruikt.Na maanden tot jaren kan staar (cataract) optreden. Dat is een vertroebeling van de lens, ook dit leidt tot een vermindering van de het gezichtsvermogen. Staar is in principe een normaal verouderingsproces maar kan door prednisolon (sterk) worden versneld.
Daarnaast kan het gebruik van prednisolon leiden tot oogontstekingen door bepaalde virussen. Het oog wordt dan rood en kan pijnlijk zijn (branderig gevoel).
Maag
Prednisolon kan leiden tot aantasting van de maag. De zuurproductie in de maag neemt toe onder invloed van prednisolon. Dit kan klachten geven als zuurbranden (omhoog komen van de zure maaginhoud in de slokdarm) of een zwaar, vol gevoel in de bovenbuik. Op de langere termijn kan bij daarvoor gevoelige personen door de grote hoeveelheid zuur een maagzweer ontstaan of zelfs een maagbloeding. Om dit alles te voorkomen wordt bij het gebruik van prednisolon vaak een extra medicijn voorgeschreven dat de hoeveelheid maagzuur vermindert.
Hormoonhuishouding
Het gebruik van prednisolon kan de hormoonhuishouding in het lichaam verstoren. Dit kan onder andere leiden tot het volgende:
De eetlust neemt toe. Let vanaf het eerste moment op wat u eet en hoeveel u eet en houdt uw gewicht goed in de gaten.Er kunnen menstruatiestoornissen ontstaan, de menstruatie kan onregelmatig worden of soms zelfs helemaal wegblijven. Ook de ziekte zelf of andere medicijnen kunnen hier invloed op hebben.
Bij vrouwen ontstaat vaak een toegenomen haargroei op het gelaat, de borsten, de buik en de armen en benen.
De vruchtbaarheid kan verminderd zijn, met name bij mannen. Ook de zin in seks kan (sterk) afnemen.
Prednisolon kan grote invloed hebben op de suikerstofwisseling doordat dit het belangrijkste hormoon voor de regeling van het suiker in het lichaam, insuline, tegenwerkt.
- De bloedsuikerspiegels kunnen omhoog gaan en er kan suikerziekte (diabetes) ontstaan waarvoor, naast een dieet, medicijnen of insuline nodig is.
- Bij patiënten die al suikerziekte hebben zal het moeilijker worden de suikers goed te regelen en moet vaak veel meer insuline worden gegeven. Bij patiënten met suikerziekte die met een dieet en tabletten worden geregeld zal vaak overschakeling (al of niet tijdelijk) op insuline nodig zijn.
De vetverdeling in het lichaam raakt verstoord, de benen worden magerder en de romp en het gelaat dikker. Vaak ontstaan op de buik, in de flanken en aan de bovenbenen zogenaamde "striae", paarse strepen die vergelijkbaar zijn met zwangerschapstrepen. Door vetophoping in de nek en het gelaat ontstaat bij hoge doseringen prednisolon een vollemaansgezicht. Dit wordt ook wel een Cushing face genoemd, naar het syndroom van Cushing (een ziekte waarbij een sterk verhoogd gehalte aan bijnierschorshormoon geproduceerd door de bijnieren in het bloed voorkomt).
Psyche
Prednisolon kan grote invloed hebben op de gemoedstoestand. In de meeste gevallen zullen milde tot wat zwaardere stemmingswisselingen optreden en kan men erg labiel worden (snel in tranen etc.). In ernstiger gevallen kunnen hoge doses prednisolon soms ernstiger psychische reacties veroorzaken. Mensen kunnen uitermate opgewekt zijn (euforisch) maar ook ernstig depressief. De persoonlijkheid kan veranderen en mensen kunnen zeer verward raken en in een enkel geval zelfs psychotisch. Daarnaast kan een gevoel van gejaagdheid of ontremdheid ontstaan. Men kan last hebben van slapeloosheid. Door deze effecten kunnen mensen zich zeer onzeker gaan voelen omdat ze het gevoel hebben zich niet meer in de hand te hebben.
Iedere keer wanneer de dosis prednisolon wordt verlaagd, kan de patiënt de eerste dagen een "katterig" gevoel met lusteloosheid ervaren.
Bovendien kan ook de stemming een aantal dagen somber zijn. Deze verschijnselen verdwijnen na enkele dagen (soms weken) en zijn normale ontwenningsverschijnselen.Wanneer de patiënt en zijn omgeving zich realiseren dat al het bovenstaande een gevolg is van de prednisolon dan is dat wat makkelijker te accepteren.